Respect voor de creativiteit van je medemens. Daar draait het om bij auteursrecht. Met kennis van de basisbegrippen kun je integer handelen. Je weet wanneer je inbreuk maakt op auteursrecht. En belangrijker nog: hoe je dat voorkomt. Bijvoorbeeld als je open lesmateriaal maakt en deelt in de vorm van een Wikiwijs-arrangement.

Dit is het 1e artikel van een drieluik over auteursrecht. We beginnen bij de basis en leggen je uit wat auteursrecht is. Verder lees je hoe deze beschermingsvorm verschilt van naburig recht en portretrecht.

Alvast vooruitkijkend naar de rest van het drieluik: het 2e artikel gaat over de uitzonderingen op auteursrecht. In het laatste artikel lees je onder andere over de Creative Commons-licenties. Bovendien verwijzen we je naar prachtige websites met open bronmateriaal zoals video’s en foto’s voor in je eigen lesmateriaal.

Auteursrecht

Wat is de overeenkomst tussen componisten, schilders, schrijvers en wetenschappers? Ze creëren. Ze creëren hun werk waarvoor ze automatisch auteursrecht krijgen. Het auteursrecht is een tijdelijke bescherming die makers exclusieve economische rechten en persoonlijkheidsrechten geeft.

Kunnen alleen kunstenaars, artiesten of academici zich beroepen op auteursrecht? Nee, het gaat om de creatie. Jij, je buurman en je collega’s kunnen allemaal van niets iets maken. Wanneer je een foto op vakantie maakt, ben jij de maker en rust dus automatisch auteursrecht op die foto.

Auteursrecht geldt alleen voor intellectuele creaties die tastbaar zijn. Theorieën of ideeën die alleen in je hoofd bestaan, hebben geen auteursrecht. Auteursrecht geldt dus alleen voor de concrete, creatieve uitwerking van een idee. En het ontstaat zodra zo’n werk is gemaakt. Als maker hoef je dus geen rechten te registreren.

Een werk kan fysiek of digitaal zijn. Je kunt de creatie voor je zien in een browser op je beeldscherm. Of je kunt het werk vasthouden en terugleggen in je boekenkast. Hieronder volgen een aantal voorbeelden van werken:

  • Blogpost op een website
  • Schilderij in een museum
  • Illustratie in een dagblad
  • Muzieknummer op Spotify
  • Vlog op YouTube

Het auteursrecht komt voor elk werk op een gegeven moment tot een eind.

70 jaar

Auteursrecht is tijdelijk. Doorgaans heb je tot en met 70 jaar na de dood van de maker toestemming nodig voor gebruik. Daarna vervalt het auteursrecht. En het werk is vanaf dat moment onderdeel van het publieke domein. Zoals de bladmuziek van Vivaldi en Chopin.

Soms eindigt het auteursrecht eerder. Auteursrecht vervalt 70 jaar na publicatie als: *

  • de maker een openbare instelling, vereniging, stichting of vennootschap is;
  • de maker zijn werk anoniem of onder een pseudoniem heeft gepubliceerd.
Voorbeeld

70 jaar na overlijden
Triest genoeg is Jan des Bouvrie niet meer onder ons. Zijn nalatenschap van design zal nog lang beschermd voortleven. Pas op 1 januari 2091 komt het auteursrecht tot een einde. Het ontwerp van de designklassieker de kubusbank komt dan terecht in het publieke domein.

70 jaar na publicatie
Een fotograaf verkocht zijn foto’s als briefkaarten aan een uitgever in 1920. Anoniem. Want zijn naam staat er niet op. Deze briefkaarten zijn onderdeel van het publieke domein sinds 1 januari 1991.

Briefkaart uit de jaren ‘20 van de vorige eeuw met een foto van het Stadhuis in Leiden. Collectie: Erfgoed Leiden en Omstreken. Rechten: Publiek Domein.

Kortom, auteursrecht vervalt 70 jaar nadat de (laatste) rechthebbende is overleden. Of 70 jaar na publicatie, als de maker een instelling is of niet bekend is. Exact 70 jaar? Nee. 70 jaar, plus het aantal maanden tot de jaarwisseling die daarop volgt. Dus: tel 70 jaar bij de overlijdens- of publicatiedatum op en blader door in je agenda totdat je 1 januari van het volgende jaar ziet staan. Dat is de exacte vervaldatum.

Auteursrecht bestaat uit economische rechten en persoonlijkheidsrechten. In het vervolg van dit artikel lees je hoe deze rechten de maker en zijn werk beschermen.

Economische rechten

Dankzij economische rechten kan de maker geld verdienen aan zijn werk. Daarbij draait het om 2 activiteiten waar de maker controle over kan uitoefenen:

  • eerste openbaarmaking van het werk
  • verveelvoudiging van het werk

Economische rechten zijn exclusief. En ze zijn overdraagbaar. De auteur kan zijn werk dus weggeven, verkopen of licentiëren. Hij kan als enige bepalen hoe, waar en wanneer hij zijn werk verkoopt en publiceert, of aan wie hij zijn economische rechten overdraagt of licentieert. Bovendien heeft hij het alleenrecht om een kopie van het werk te maken (verveelvoudigen).

Hoe kun jij rekening houden met economische rechten? Je vraagt toestemming aan de maker voordat je zijn werk openbaar maakt of verveelvoudigt. Is het antwoord ‘ja’? Dan mag je ermee aan de slag, onder de voorwaarden die je met elkaar afspreekt. De maker mag jou bijvoorbeeld om een vergoeding vragen.

Voorbeeld

Openbaar maken
Een vriend van je is trots op de foto die hij van het noorderlicht heeft gemaakt tijdens een weekendje weg op Terschelling. Hij mailt je het bestand in hoge resolutie. Zelf heeft hij de foto nog niet gepubliceerd. Toevallig. Je was al van plan in de aardrijkskundeles te vertellen over aurora borealis. Dit is net wat je nodig had voor het bijbehorende Wikiwijs-arrangement. Copy-paste. En klaar. Wacht even. Nu heb je de foto openbaar gemaakt, als onderdeel van open lesmateriaal. Dit is niet de bedoeling. Jouw vriend heeft het recht om deze foto zelf voor het eerst openbaar te maken. Behalve als hij je expliciete toestemming heeft gegeven dat jij het mag doen.

Verveelvoudigen
Het is weer tijd voor de musical. De leerlingen uit groep 8 gaan de film De piraten van hiernaast naspelen op toneel. Na de voorstelling geef je aan alle ouders een kopietje mee van de dvd van de originele film. In dit geval maak je een identiek exemplaar van het werk. Dat is een vorm van verveelvoudigen en niet toegestaan zonder toestemming van de maker. Of in dit geval: de makers. De meeste films hebben meerdere rechthebbenden, zoals de regisseur, scriptschrijver en componist.

Persoonlijkheidsrechten

Persoonlijkheidsrechten beschermen de integriteit van de maker en de creatie. De rechten zijn gekoppeld aan het individu en niet overdraagbaar. Deze morele kant van auteursrecht geeft de maker bijvoorbeeld het recht op naamsvermelding.

Naamsvermelding. Wat betekent dat voor jou? Zet altijd de juiste naam en titel bij werk dat je hergebruikt. Bijvoorbeeld onder een foto die je plaatst in een Wikiwijs-arrangement. Of als je een citaat gebruikt uit een boek. Want de maker mag eisen dat je zijn naam en de titel van het werk correct vermeldt als je zijn werk openbaar maakt.

Voorbeeld van een colofon in Wikiwijs, in het arrangement Zoeklicht: Leidraad van de Hogeschool van Amsterdam. Onderaan zie je de bronvermelding van de gebruikte literatuur.

Verder mag de maker zich ertegen verzetten wanneer je zijn werk zo gebruikt of aanpast dat je het verminkt, en daarmee zijn eer en reputatie schade toebrengt. Bijvoorbeeld als je een paarse streep op een schilderij zet. Of als je een selfie van een vader die lacht om een grapje van zijn dochter gebruikt in een artikel over mensen die online grappen maken over het coronavirus.

Naburige rechten

Uitvoerende artiesten zoals kunstenaars, muzikanten, zangers en acteurs hebben naburige rechten. De artiesten kunnen 50 jaar lang na de publicatie van het liveoptreden een beroep doen op naburige rechten. Als de opname niet is gepubliceerd, dan geldt een termijn van 50 jaar na de opname. Voor muziekproducenten geldt een termijn van 70 jaar.

Voorbeeld

Je neemt een leervideo op en zet het op YouTube. Als achtergrondmuziek kies je Mozart. In dat geval zijn de auteursrechten sowieso verlopen, want Mozart overleed in 1791. Dus de termijn van 70 jaar is allang voorbij. Maar: de naburige rechten nog niet. Het muziekstuk dat je afspeelt, is namelijk een recente opname van een concert door het Vienna Mozart Orchestra. Daarop rusten naburige rechten. De opname of productie moet in ieder geval zijn uitgegeven voor 1970, want nu (2020) is dat alweer 50 jaar geleden. Is dat niet zo, dan heb je toestemming nodig.

Concert in historical costumes (2008). Fotograaf: Mozart83. Bron: Wikimedia Commons. Rechten: Publiek Domein.

Portretrecht

Soms heb je toestemming nodig als mensen herkenbaar te zien zijn op foto’s of in video’s die je wilt gebruiken. Dit heet portretrecht, en geldt alleen voor de eerste openbaarmaking.

Op portretfoto’s die in opdracht zijn gemaakt, rust altijd portretrecht. Bij ander beeldmateriaal is dat niet per se het geval. Bijvoorbeeld bij een nieuwsitem waarin een drukke straat met winkelende mensen te zien is.

Een geportretteerde mag zich verzetten tegen publicatie als er een zogeheten ‘redelijk belang’ is. Oftewel: de geportretteerde heeft zwaarwegende persoonlijke of commerciële redenen. Bijvoorbeeld als een filmster gefotografeerd wordt bij het huis van zijn minnares. Of als een bedrijf zonder toestemming de foto van World Press Photo 2020 winnaar Yasuyoshi Chiba gebruikt in een reclame.

Met de focus op portretrecht zou je bijna de AVG vergeten (Algemene verordening gegevensbescherming).

Stel, je hebt toestemming van de rechthebbende om een foto te gebruiken. Is daarmee de kous af? Nee. De vraag die daarop volgt is: mag je de foto publiceren en verspreiden vanuit de privacywetgeving? Op de website van Kennisnet lees je meer over informatiebeveiliging en privacy, en hoe je dat op school organiseert.

Uitzonderingen op auteursrecht

Nu weet je wat auteursrecht is en hoe je de rechten van de oorspronkelijke maker respecteert in jouw lesmateriaal. Soms krijg je meer ruimte bij het hergebruik van bronmateriaal. Bijvoorbeeld als je citeert, een link naar een online artikel deelt of origineel werk gebruikt voor een educatief doel. In artikel nr. 2 lees je meer over deze uitzonderingen die gelden op auteursrecht.

Op de hoogte blijven van nieuws, tips en trucs? Meld je aan voor de nieuwsbrief en volg Wikiwijs op Twitter.

 

* Zeinstra, M. (2020, juli 24). Praktisch handvat uitspraak rechtszaak Erfgoed Leiden/uitgever Voet. KIA/PLEIO: Kennisplatform Informatierecht. https://kia.pleio.nl/groups/view/48594512/kennisplatform-informatierecht/blog/view/55815121/praktisch-handvat-uitspraak-rechtszaak-erfgoed-leidenuitgever-voet